. De eerste Lunterse boer
Tot ongeveer 3000 jaar geleden, toen de IJzertijd begon, verbouwde men gewassen gewoon tussen de bomen in het bos. Op deze akkers, vol stronken en keien, bleef veel ruimte onbenut en je kon er niet makkelijk ploegen. De kleine akkers lagen niet te ver van de nederzetting af en in de buurt van open water. Putten graven deed men toen nog niet. De behoefte aan water op een vaste plek werd groter naarmate de jacht plaats maakte voor de landbouw.
De “Germaanse put”
. Vlak bij de Germaanse Put, aan de Vijfsprongweg, ligt de grafheuvel van de Lunterse kopersmid. In dat graf zijn aambeeldstenen, hamerstenen, een koperen dolk en een priem gevonden. Prima gereedschap voor die tijd. Jagers werden dus boeren. De drogere delen van de Veluwe werden niet gebruikt en waren onbewoond. Toen de bevolkingsdruk toe nam groeide de behoefte naar de toenmalige gewassen zoals emmertarwe, pluimgierst, huttentut (waar tegenwoordig bio-kerosine van gemaakt wordt) en boekweit langzaam maar gestaag.
Aan het eind van de Late Bronstijd en het begin van de IJzertijd begon men boomstronken, zwerfkeien, en misschien ook wel klapperstenen die in de stuwwal voorkwamen, van de akkers te verwijderen en aan de zijkant van te akkers leggen. Zo ontstonden de eerste wallen in de raatakkers. De Lunterse raatakkers zijn akkertjes uit de ijzertijd. Ze bestonden uit vierkante veldjes van ongeveer 40 bij 40 meter omgeven door walletjes. De vruchtbaarheid van de akkers werd op peil gehouden door er af en toe nieuwe zoden van elders op de gooien. De oude, uitgewerkte, bovenlaag werd op de walletjes gelegd.
Het vermoeden bestaat dat men met primitieve karren over de walletjes reed maar er werden, waarschijnlijk in een ander stadium, ook struiken op de walletjes geplant om het stuifzand buiten en vee binnen te houden. Men neemt aan dat de Lunterse raatakkers maar twee tot drie families van voedsel konden voorzien. Als de akker uitgeput raakte maakte men een stukje verderop een nieuw veldje. Een uitgewerkte akker werd erf werd en een erf na verloop van tijd weer een akkertje. Er zijn resten van boerderijen op enkele akkertjes gevonden maar ook de lagere plekken waren favoriet voor de bouw van een onderkomen want daar was een waterput sneller gegraven.
Eergetouw
. Aantasting
De eerste boeren hadden in die tijd een voorkeur voor zandgrond. Zandgrond was schraal en leverde relatief weinig op maar was, met de middelen die de eerste Lunterse boer ter beschikking had, redelijk te bewerken. De bodem werd bewerkt met een eergetouw, een puntige stok met een handvat. Dit gereedschap trok de bodem voldoende los om te kunnen zaaien. Men denkt dat dit ongeveer duizend jaar stand hield totdat de toen heersende sociale structuren werden meegesleept in de val van het Romeinse rijk.
Ergens rond het begin van onze jaartelling werd de ijzeren keerploeg geïntroduceerd. Hiermee konden meer leem-achtige gronden bewerkt worden. Langzaamaan werden de raatakkers verlaten. Men trok naar de gronden aan de Veluweranden, dichter bij de beekdalen. Deze gronden waren vruchtbaarder en leverden dus een veel hogere productie op. De bewoners trokken naar de lagere gebieden ondermeer richting De Valk en Lunteren met haar vele laagland beken. De wallen erodeerden door regen en wind en samen met de akkers verdwenen ze onder onkruid en bos.
Eeuwenlang lagen de Lunterese Raatakkers vrijwel onaangetast in het bos. Vanaf de middeleeuwen vond aantasting plaats doordat, door over-exploitatie van de heide, een deel van de raatakkers verstoof. In de middeleeuwen ontstonden heidevelden en woeste gronden als gevolg van het kappen van bomen en door overbegrazing (thema Oud Lunterse Dag 1999). Door het afplaggen van de heidevelden voor gebruik in de potstal en overbegrazing door schapen verdween de heide en ontstonden woeste gronden en zandverstuivingen. De mest uit de potstal werd weer op het land en de Lunterse Eng verspreid.
Vanuit de lucht zijn de raatakkertjes nog duidelijk (door het koren heen) te zien. Foto: Archief JHB
Eind 19e, begin 20ste eeuw werd de heide grotendeels ontgonnen en de Lunterse raatakkers werden helemaal ondergeploegd. De walletjes zijn nu alleen nog op luchtfoto’s te herkennen. In het land zijn ze soms zichtbaar als zeer lichte welvingen. In het bos zijn ze nog het beste bewaard gebleven. Bij de Lunterse raatakkers is sinds kort een boerderij met spieker1) gereconstrueerd zoals die er in de ijzertijd uit gezien zou kunnen hebben. Ook de akkertjes zelf zijn door vrijwilligers opgeknapt.
Boerderij en spieker bij de Lunterse raatakkers – Foto: ©Fransien Fraanje
Waardevol Het Wekeromse Zand is een waardevol gebied en een waar wandel- en fietsparadijs gelegen in het schitterende glooiende Lunterse landschap. Men spreekt in Lunteren vaak, geheel terecht, over alle goede dingen die notaris Van den Ham voor het plaatsje heeft gedaan. Het is echter aan zijn opvolger, notaris Rutgerus Dinger, te danken dat dit gebied uitgegroeid is tot de Lunterse lustwarande die hij waarschijnlijk voor ogen had.
Hent ut ‘t Zaand – Foto: ©Archief JGS
. Wandelingen
De Jac. Gazenbeekstichting uit Lunteren organiseert al jaren wandelingen op en rond het Wekeromse Zand. Er wordt ook onder meer gewandeld langs de eeuwenoude Wildwal, het Middelpunt van Nederland en de oude zandafgraving op de Goudsberg.
Verhalenverteller Louis Fraanje neemt de deelnemer, op zijn bekende manier, mee terug in de tijd en wijst daarbij op het aardkundig, ecologisch en cultuurhistorisch belang van de pareltjes in het Lunterse land.
Naast zijn verhaal over de natuur en het zoeken naar dierensporen in dit gebied komen ook de oude verhalen en sagen aan bod.
Het kan regelmatig spoken op de Lunterse zandverstuiving. Vraag hem maar eens naar het verhaal van de Nachtmerrie en van Hent uut ‘t zaand, een dame die in ‘t Zaand zwierf.
Het Wekeromse Zand nu – Foto: ©Louis Fraanje
1) Een spieker (ook wel spijker) is een voorraadschuur waar graan opgeslagen wordt. ….Spieker is een verbastering van het woord spicarium; spica is Latijn voor graan. ….De Arnhemse buurt Spijkerkwartier heet zo omdat er tot in de 19de eeuw drie spiekers stonden.
