Jaarlijkse wedergeboorte
In afwijking van de zonne-zinnebeelden die allemaal min of meer zuivere meetkundige figuren vormen, komt een hele reeks meer naturalistische voorstellingen voor, waarbij de levensboom en het hart het meeste voorkomen. Het wonder van de ontkieming van een enkele eikel, de groei en de wasdom tot een geweldige eik, spreekt meer dan iets anders tot onze verbeelding. Bovendien valt de voortdurende opeenvolging der jaargetijden bij de boom het meeste op: uit de schijnbaar levenloze takken ontspruit ieder voorjaar weer het jonge groen als eerste teken van de jaarlijkse wedergeboorte. Het levens-zinnebeeld bij uitstek.
Levensboom in een bovenlicht op de Veluwe – Foto: ©Jac. Gazenbeek(†)
Zinnebeeld
De levensboom behoort zeker tot de oudste zinnebeelden; reeds uit de steentijd zijn tekeningen bekend die aan de bomen en takken doen denken. Bij alle Germaanse volkeren treffen we de boomsymboliek aan, niet het minst in ons eigen Holland (Holtland= Houtland).
Uit verscheidene kerkelijke legenden weten we hoe groot in de Noord-Europese landen de betekenis van de heilige, aan Thor of Freia gewijde, bomen geweest is.
Niet voor niets liet Bonifacius deze bomen omhakken en verwoestte Karel de Grote de Externsteine met de Irminzuil midden in het Saksenland Lippe.
Maar alle pogingen om het “ongeloof” met wortel en tak uit te roeien mislukten. De forse boom, sterk geworteld in de aarde, de kruin tot aan de hemel reikend, bleef voor de Germanen het zinnebeeld van de wereld-es of Yggdrasil.
Rechts, Wodanseik bij Wolfheze – Foto: ©Jac. Gazenbeek(†) >>
De Kerstboom is nauw verwant aan de Meiboom
Gebruiken
Tal van plaatsnamen in Nederland getuigen nog tot op de dag van vandaag van het feit dat daar eens gewijde wouden of eiken op heilige plaatsen voorkwamen. Zo is ook dit zinnebeeld blijven leven en een der meest voorkomende op huis en huisraad geworden.
Niet altijd herkennen we dit zinnebeeld gemakkelijk terug, er zijn veel variaties en net als de stijl- en cultuurinvloeden die er op inwerkten.
Erfdeel van het volk
De wereldbeschouwing bleef, omdat deze niet van buitenaf werd opgelegd, maar een erfdeel was geworden van het volk.
Zeer talrijk is nog het aantal familiewapens van eigengeërfde boeren-geslachten waarin de boom voorkomt. Meestal is het een eik of een linde, soms slechts een enkele tak of stronk.
Boom en vlag
De vlag in top, want het hoogste punt is bereikt
De Kerstboom, wat zinnebeeldige betekenis betreft zeer nauw verwant aan de Meiboom, komt nog overal voor.
Bij het onder de kap brengen van een nieuw huis, is het ook nu nog vaak de gewoonte een boom of struik, later ook wel een vlag, op de nok te plaatsen ter gelegenheid waarvan alle medewerkers een extra fooi of borreltje ontvangen.
Het planten van een boompje bij de geboorte van een kind is op enkele uitzonderingen na, in onze streken geen gewoonte meer. Men spreekt van een “nieuwe loot of spruit aan de stam” en ook van een stamboom, een uitdrukking overigens, die vaak in onjuiste vorm gebruikt wordt.
Paardenhoofden naar buiten gericht, een zakelijk huwelijk – Foto: ©Frans Louwers
Bovenlicht en gevelafsluiting
De levensboom komt bijzonder vaak in bovenlichten voor, zowel in de steden als op het platteland. In veel gevallen ontspringt uit een urn of vaas(de levensbron) of uit een hart, het oeroude zinnebeeld voor Moeder Aarde, soms vergezeld door twee geleidevogels. Op merklappen uit de 19e eeuw is deze voorstelling zelfs vrij algemeen.
Paardenhoofden
Naar elkaar gericht, een huwelijk uit liefde – Foto: ©Frans Louwers
Ook als gevelafsluiting is het aantal verschillende boommotieven tamelijk groot, heel bekend in Twente, Westfalen en Niedersaksen zijn de twee paardenhoofden op de gevelspits.
Op de Lüneburger Heide vertelde men ons, dat als deze paardenhoofden beide naar buiten gericht staan, de boer en boerin een zakelijk huwelijk hadden gesloten, en als de hoofden naar binnen gericht stonden de liefde op de eerste plaats kwam.
Op de foto hiernaast is ook aan de onderkant duidelijk een hart zichtbaar, dit ontbreekt bij de naar buiten gerichte paardenhoofden. Is dit soms toeval, of ook een bewuste keuze? We laten het aan u als lezer over, maar het is zeker een overdenking waard.
Bewuste keuze
Natuurlijk zijn er nog vele vormen van ‘zinnebeelden’ te bewonderen in ons land, maar we hebben met dit artikel geprobeerd een tipje van de sluier op te lichten. Het is toch een stukje van ons cultureel erfgoed, dat zeker niet verloren mag gaan. Let daarom eens wat meer op de mooie levensbomen en gevelversieringen op de oude boerderijen in uw omgeving. Het zijn niet zomaar versieringen, maar vaak een bewuste keuze van de bewoner, die iets betekenen en ons dus wat te vertellen hebben.
