“Als de kerk uitgaat, is heel Putten omsingeld”
Het monument bij de Oldenallerbrug waar de aanslag heeft plaatsgevonden
Mislukte aanslag
Het is midden in de nacht, de nacht van zaterdag 30 september op zondag 1 oktober 1944. Bij de Oldenallerbrug tussen Putten en Nijkerk staat een auto langs de weg. Er zit een man achter het stuur. Op de auto staat een man met een machinegeweer en aan beide kanten ernaast staan ook gewapende mannen. Iets verderop liggen er nog eens twee in de berm. Zij turen de weg af.
Als ze een auto hun kant op zien komen, knipperen ze met een zaklamp om de anderen te waarschuwen. De man achter het stuur flitst de koplampen aan. De naderende auto is een Duits militair voertuig. Dit is de auto waar ze op gewacht hebben.
Geweer hapert
De man op de geparkeerde auto vuurt het geweer af, maar het hapert. Dan komt het schot alsnog, te laat. De Duitse wagen schiet van de weg en komt in de berm tot stilstand. Er wordt teruggeschoten. Dat is niet de bedoeling. De mannen raken in de war en slaan op de vlucht.
Later die nacht komen ze met een bestelwagen terug. Ze zien een collega gewond op de weg liggen en laden hem in de bestelwagen. Bij de Duitse wagen vinden ze een gewonde Duitse militair. Hem nemen ze ook mee.
De gedenksteen bij de kerk in Putten
Heel Putten omsingeld
Op zondagochtend openen de kerken in Putten hun deuren. Nog voordat de diensten beginnen, zoemen er geruchten rond. Er zijn Duitse overvalwagens in de buurt gesignaleerd. Alle mannen tussen de achttien en vijftig worden gewaarschuwd en verlaten de kerk. Stel dat de Duitsers iets van plan zijn, dan lopen zij het meeste risico. Als de kerk uitgaat, is heel Putten omsingeld. Zelfs op de kleinste landweggetjes houden Duitse soldaten de wacht. Niemand kan Putten in of uit.
De Duitsers weten ondertussen precies wat er ‘s nachts gebeurd is. Ze willen drie dingen: wraak nemen, de daders van de aanslag pakken en de Duitse militair vinden die de daders hebben meegenomen.
De Duitsers kammen het hele dorp uit. Ze arresteren iedereen die ze op straat tegenkomen. En ze gaan de huizen langs en vertellen de Puttenaren dat ze naar het kerkplein moeten gaan, zogenaamd om hun persoonsbewijs te laten controleren. Alleen zieken, bejaarden en vrouwen met kleine kinderen mogen thuisblijven. Als ze een wit laken aan hun huis hangen, zullen ze met rust gelaten worden.
Gijzelaars
Om de vermiste soldaat te vinden, geven de Duitsers een Nederlandse agent de opdracht om een lijst te maken met tien namen. Deze tien mannen zullen worden gegijzeld totdat de ontvoerde soldaat is gevonden. Als hij niet opduikt, zullen de tien gijzelaars doodgeschoten worden. Zolang de gijzelaars zich niet gemeld hebben, wordt een groep van veertig mannen die ergens buiten Putten bijeengedreven zijn als gijzelaars gebruikt. Veel Puttenaren besluiten dat het verstandig is om met hun persoonsbewijs naar het kerkplein te gaan. Maar anderen vertrouwen de Duitsers voor geen cent en verstoppen zich. Of ze doen net of ze ziek zijn. De Puttenaren die naar het kerkplein gaan, kunnen niet meer terug. Overal staan soldaten met mitrailleurs. Op het plein worden de vrouwen van de mannen gescheiden. De vrouwen moeten in de kerk wachten en de mannen in de school en de eierhal achter de kerk.
De mannen uit Putten worden weggevoerd – Foto: ©Archief Gemeente Putten
Jannes Priem (†)
Een van de mannen die besluit om niet met zijn persoonsbewijs naar het kerkplein te gaan, is de achttienjarige Jannes Priem. Samen met zijn zwager houdt hij zich schuil op een boerderij. Wanneer de Duitsers de boerderij komen doorzoeken, verstoppen Jannes en zijn zwager zich onderin de bedstee. Al snel worden ze gevonden. Ze moeten met een zware kist op hun schouders naar het kerkplein lopen. Daar worden ze met hun rug tegen de muur van de kerk gezet. Er staan al zes of zeven mannen. Zodra er nog een paar meer bij gekomen zijn, zeggen de Duitsers, zullen we hen doodschieten. Jannes is doodsbang. Tot overmaat van ramp heeft hij ook nog drie koperen kogelhulzen in zijn zak zitten. Die heeft hij de dag ervoor gevonden. Die hulzen zijn geld waard, maar nu wil hij er zo snel mogelijk vanaf. Hij verzint een smoes en zegt tegen een soldaat dat hij moet plassen. Na een paar keer vragen mag het eindelijk. Jannes verstopt de hulzen in een hooiberg en loopt terug. Maar niet naar de kerkmuur. Achter een paar andere mannen glipt hij de school binnen. Het gevaar dat hij doodgeschoten wordt, is geweken. Maar wat staat hem nu te wachten? Zal hij straks weer naar huis mogen?
De kerk in Putten waar het drama heeft plaatsgevonden
Naar de kerk
De daders van de aanslag worden niet gevonden. De tien gijzelaars geven zich niet aan. De veertig mannen die in hun plaats worden gegijzeld, moeten naar het kerkplein lopen. Om ze extra bang te maken, moeten ze een ladder meedragen met daarop het dode lichaam van een Puttenaar die eerder die dag probeerde te ontsnappen en dat met de dood heeft moeten bekopen.
Als ze op het kerkplein aankomen, moeten ze met hun rug tegen de muur van een café gaan staan. Ze denken dat ze doodgeschoten worden, zoals de Duitsers hebben gezegd, maar dat gebeurt niet. In plaats daarvan worden ze later in de eierhal opgesloten.
Halverwege de avond mogen de vrouwen naar huis. Ze moeten beloven dat ze de volgende ochtend om tien uur terugkomen met eten voor de mannen. Een aantal mannen uit de school en de eierhal verhuist naar de lege kerk.
De wegvoering
De wegvoering – Houtsnede: Jo Bezaan
Jannes brengt de nacht in de kerk door. Van slapen komt niet veel. Steeds spookt weer die vraag door zijn hoofd: Wat gaat er met ons gebeuren? ’s Morgens vroeg spreekt de dominee de mannen moed in en zingen ze met elkaar twee psalmverzen. Als het half acht is, moeten alle mannen tussen de achttien en vijftig in het gangpad gaan staan. Jannes staat ook op. Dan krijgen ze het bevel om naar buiten te lopen.
Even later staat Jannes samen met ongeveer 650 mannen in een U-vorm op het kerkplein. Ze worden onder schot gehouden. Ze denken: nu gaan we eraan. Maar er wordt niet geschoten, de hele ochtend niet.
Aan het begin van de middag worden de mannen in rijen opgesteld en naar het station gevoerd. Daar staat een goederentrein klaar. Die vertrekt rond vier uur en brengt ze naar Kamp Amersfoort . De veertig gijzelaars zitten ook in de trein. Eerder die dag hebben de daders van de aanslag de ontvoerde Duitse militair op het erf van een boer in Stroe neergelegd. Ze hebben de soldaat een briefje meegegeven. Daarin vroegen ze de boer of hij de soldaat naar een Duitse soldatenpost wilde brengen. De soldaat was er niet zo erg aan toe als de Nederlandse verzetsman die ook gewond raakte bij de aanslag. Die heeft het niet overleefd.
Putten brand – Houtsnede: Jo Bezaan
In vlammen op
Als de mannen zijn weggevoerd, zijn de Duitsers nog niet klaar met Putten. Om vier uur moet iedereen uit het dorp weg zijn. Dan zal namelijk begonnen worden met het platbranden van het dorp. Alleen de huizen van bejaarden, zieken, moeders met kleine kinderen, NSB’ers en politiemensen zullen gespaard worden. Om half zes gaan de eerste huizen in vlammen op. In het totaal worden er 110 huizen verwoest.
Putten staat in brand – Foto: ©Archief Gemeente Putten
Zullen ze hen ooit terugzien?
De volgende dag keren de eerste gevluchte Puttenaren terug. De Duitsers zijn weg. Degenen die dakloos geworden zijn, worden door andere dorpsbewoners geholpen. Van de weggevoerde mannen horen de achtergebleven Puttenaren niets meer. Verdrietig en bezorgd wachten ze tot de oorlog afgelopen is. Zullen ze hun man, vader of broer ooit terugzien?
De Puttense kunstenaar Jo Bezaan (1894-1952) maakte een aantal houtsneden van de razzia in Putten. (Zie boven)
Tekst: ©Dieta Malestein-
Foto’s: (indien anders vermeld) ©Dieta Malestein
(Wordt vervolgd)
