Hoe het verdergaat
Jannes en de andere Puttense mannen blijven negen dagen in Amersfoort. Dan worden ze op transport gesteld naar concentratiekamp Neuengamme. Dat ligt in Duitsland, vlakbij Hamburg. Daar moeten ze hun kleren inleveren. Ze worden van top tot teen geschoren. Daarna worden ze onder de douche gezet om ontsmet te worden. En als laatste krijgen ze gevangeniskleren aan en een koord met een nummer om hun nek. Jannes is niet langer Jannes, maar nummer 57633.
Concentratiekamp Neuengamme in Duitsland – Foto: Gedenksteen Neuengamme
Zwaar en vies werk
Vanuit Neuengamme worden de Puttense mannen weer naar andere kampen gebracht. Jannes en zijn zwager komen in Ladelund terecht. Ladelund ligt helemaal bovenin Duitsland. Ze moeten tankvallen graven. Dat zijn geulen in het land om de geallieerden tegen te houden. Het is zwaar en vies werk. Vaak staan ze tot hun knieën in het water. Ze hebben geen pyjama, maar slapen in hun vieze, natte kleren. Als het heel koud is, zijn hun broekspijpen de volgende ochtend bevroren. Daar komt nog bij dat ze heel weinig te eten krijgen. En ze worden geslagen en geschopt. Het is zelfs zo erg dat Jannes zijn kaak breekt.
Na Ladelund gaan Jannes en zijn zwager naar Neuengamme, dan naar Versen en Bergen-Belsen en uiteindelijk belanden ze weer in Neuengamme.
De ‘treurende weduwe’, in de volksmond ‘het Vrouwtje van Putten’. Monument ter nagedachtenis aan de slachtoffers van de razzia.
Net doen alsof het kamp niet heeft bestaan
Ondertussen zijn grote delen van Europa door de geallieerden bevrijd. De Russen komen steeds dichterbij Duitsland. De Duitsers krijgen het benauwd en halen alle gevangenen weg uit Neuengamme. Ze willen net doen of het hele kamp nooit heeft bestaan. Ze zetten de gevangenen op drie schepen en varen ze de Oostzee tussen Duitsland en Zweden op.
Heel veel Puttenaren zijn al niet meer in leven. Ze waren ziek, uitgeput of zijn doodgeslagen. Van Jannes en zijn zwager is ook niet veel meer over. Er vliegen geallieerde vliegtuigen boven de Oostzee. Die laten bommen vallen op de schepen, omdat ze denken dat er alleen maar Duitsers op zitten.
Vlak voordat het bombardement begint, wordt Jannes van het schip gered en naar een ziekenhuis in Zweden gebracht. Onderweg raakt Jannes buiten bewustzijn. Als hij zijn ogen weer opendoet, ziet hij iemand met een witte band en daarop een rood kruis om zijn arm. Gelukkig, geen mof, is het eerste wat hij denkt.
Langzaam maar zeker wordt hij van een nummer weer een mens. Als hij hersteld is, keert hij terug naar Putten. Zonder zwager. Die is omgekomen bij het bombardement op zee.
Er keren maar 48 Puttenaren terug. Jannes is van de teruggekeerden het langst in leven gebleven. Hij is 87 jaar geworden.
Meer weten?
Aan de rand van Putten is een herinneringsplek gemaakt. Er staat een wit beeld van een verdrietige vrouw. Zij staat symbool voor alle vrouwen die alleen achterbleven in Putten. Voor het beeld liggen haagjes. Die haagjes vormen zes grote rechthoeken, die zijn opgedeeld in honderd vakken. Bij elkaar zijn het dus zeshonderd vakken. Die herinneren aan alle mannen die zijn weggevoerd. Het zijn er zeshonderd, omdat er ongeveer vijftig Puttenaren vrijgelaten of ontsnapt zijn voordat ze naar Duitsland werden getransporteerd. Tegenover deze plek staat een grijs vierkant gebouw met daarop de tekst ‘Oktober 44’. Het is een soort museum en herdenkingsplek. Je kunt er het verhaal van de razzia lezen en op een muur staan de namen van alle omgekomen Puttenaren. Het gebouw is altijd open. Als je op de bel drukt, gaat de deur vanzelf open.
Jaarlijks wordt op 2 oktober een stille herdenking bij het monument gehouden. Bovenstaande foto is genomen in 2004 bij de 60 jarige herdenking van de razzia. De tweede van links is Jannes Priem(†) – Foto: ©Ruben Schipper
Niet alleen mannen uit Putten
Het gaat in het verhaal steeds over Puttenaren, maar niet alle weggevoerde mannen kwamen uit Putten. Er waren ook mannen bij van buiten het dorp. Mannen uit plaatsen in de buurt, bijvoorbeeld, die in Putten naar de kerk gingen of op bezoek waren. Mannen uit Arnhem, die in Putten werden opgevangen omdat Arnhem kort daarvoor was gebombardeerd. En mannen uit andere plaatsen in Nederland, die in Putten ondergedoken zaten of voedsel kwamen halen.
Verhaal steeds doorvertellen
“Oktober 44” is een stichting die het verhaal van de razzia en alle mensen die daarbij betrokken waren wil doorvertellen aan nieuwe generaties. Ze hebben een website: Stichting Oktober 44.. Het verhaal van Jannes Priem is één van de vele verhalen die daarop te lezen zijn.
Tekst: ©Dieta Malestein
Foto’s: (Indien anders vermeld) ©Dieta Malestein
Dit verhaal is, in een andere vorm, eerder gepubliceerd in de Barneveldse Krant 18-04-2015
***
Bekijk ook de documentaire van TV Gelderland over de razzia in Putten:
