Terugblik
Zo af en toe kijken wij samen met u terug in het archief van de papieren uitgave van De Veluwenaar. De bedoeling van de redactie is, om artikelen uit die periode te publiceren op ons weblog.
Het betreffende verhaal – in drie delen – over de Hessenwegen is geschreven door Jaap Groeneveld uit Eemnes en is eerder gepubliceerd in: “De Veluwenaar” – 19e jaargang – No. 4 – oktober 2011 en “De Veluwenaar” – 20e jaargang – No. 2 – april 2012
______________________________________________________________________________________________________________________
Hessenvoerman
Hoe de aanleg van een straatweg een Hessenweg veroorzaakte
Hessenwegen hebben me van kinds af aan geboeid, met dank aan mijn schoolmeester uit de derde en vierde klas elders in het land. Het boek over Eemland van Sybren de Hoog(2) intrigeerde me vele jaren later met de verwijzing naar een mogelijk tweeduizend jaar oude handelsweg achter paleis Soestdijk.
Een zoektocht naar oude wegen resulteerde in mijn bijdragen in Historische Kring Eemnes en Tussen Vecht en Eem, dat inmiddels te beschouwen is als niet meer dan een verkenning(3). Het onderzoeken en in kaart brengen van oude wegen resulteerde in de TVE Werkgroep Oude Wegen. Recent onderzoek naar de aanleg van de straatweg van Naarden naar Amersfoort(4) gaf een bijzondere wending aan de niet helemaal bevredigend geëindigde speurtocht in 2000 naar de Hessenweg door onze omgeving.
Een leemte
Wat was nu zo bijzonder aan de Hessenwegen en Hessenkarren? In weerwil van, maar vooral door onbekendheid met de waarschuwingen van Fockema Andrea, hebben diverse auteurs – ikzelf incluis – relatief groot historisch belang gehecht aan de zogenaamde Hessenwegen. Het komt vermoedelijk door de aparte wegen die dan ook als zodanig worden aangeduid, de overlevering van de omvang van de wagens en de voerlieden met hun vreemde taal en kleding.
In 1993 is een verhelderend boek verschenen dat de geschiedenis van het Hessische vervoerswezen beschrijft, waaruit hierna eerst een korte samenvatting van de achtergrond volgt.(5) Het boek noemt summier het verkeer tussen Amersfoort en Amsterdam, maar een Hessenweg als zodanig komt niet aan bod. Hier is dus nog een leemte te vullen.
Afbeelding 1 – Een schaalmodel uit omstreeks 1925 van een zogenaamde ‘Messeplanwagen’, die zo niet overeen-komstig, dan toch een zeer sterke gelijkenis vertoont met de Hessenwagens zoals die ook in Nederland kwamen – Foto: Stadtgeschichtliches Museum Leipzig
Historische hoofdwegen
Aan het eind van de 16e eeuw werd door de hoge rechten die de stad Deventer hief op de doorvoer van goederen, veel vracht verscheept in Emden in plaats van Amsterdam. Met het verdrijven van de Spanjaarden uit het land werden de gevaren om naar Amsterdam over land te vervoeren minder. Vierenzeventig Amsterdamse kooplieden zonden een rekest aan het stadsbestuur van Deventer om hen te steunen bij de Staten-Generaal in het verlagen van de tarieven, zodat deze aantrekkelijk werden.
Op 6 juli 1598 antwoordde de Deventer buitengewoon afgevaardigde Otto Roecks daarop. Hieruit zijn verschillende waardevolle details nagelaten, onder andere dat er twee reisroutes van Hessenkarren vanaf Amersfoort naar Amsterdam waren. De ene ging over Zeldert, denkelijk vanaf de Koppelpoort, via Eembrugge, Baarn, Eemnes Buiten, Huizen, Naarden en Diemen naar Amsterdam. Deze route is ook op de kaart van Hornovius uit 1599 (blz.9) als de meest noordelijke terug te vinden. Daarnaast geeft hij aan de route over Soest en Bussum naar Naarden, die ook op die kaart is te zien, waarschijnlijk de weg met de naam Lapers met een zuidelijke slinger over de Vuursche. Dat neemt niet weg dat naar omstandigheden de Hessenkarren ook andere wegen kunnen hebben bereden.
In de loop van de eeuwen zijn er verschillende routes als heerwegen(6), belangrijke interlokale wegen, van belang geweest tussen Amersfoort en Naarden, dan wel Amsterdam. Belangrijke routebepalende punten in de verbinding waren de Utrechtse poort te Amersfoort, de brug over de Praamgracht in wat vanouds de Soestdijk was en de Turfpoort (voor ca. 1685), dan wel de Utrechtse Poort (na ca. 1685) van Naarden. In de 16e eeuw vormden de venen tevens een belemmering, zodat de kortste oversteken tussen de hoogtelijnen van 5 m NAP op de heuvels in de praktijk ook routebepalend waren. De Soestdijk vormde ook zo’n verbinding door het veen tussen de heuvels van Baarn en Soest en zou later de naam geven aan de buurtschap die zowel in de gerechten van Soest als Baarn lag. Tussen Amersfoort en de brug over de Praamgracht lagen een paar routes.
Uit vergelijking van kaarten uit eind 16e eeuw en daarna wordt sterk de indruk gewekt dat de huidige Peter van de Breemerweg langs Isselt de belangrijkste route was in vergelijking met de huidige Birkstraat. De eerste werd op een kaart van Bernhard de Roij uit 1692 Die Soester Wegh genoemd en hij is op jongere kaarten te herkennen aan de typische knik in de weg. Steeds worden wel twee routes langs of door het dorp aangegeven: duidelijk de weg over de Eng en een parallel traject, waarvan niet goed uit te maken is welke wordt bedoeld: de Brinklanen of de voormalige straatweg (o.a. Steenhoffstraat). Over het Kerkpad lijkt niet aannemelijk.
Afbeelding 2 – De kaart van Hornhovius uit 1599, waarop verschillende hoofdroutes zijn te herkennen – Collectie Topografische Atlas, Archief Eemlaand
Wegen door Baarn
In de 16e eeuw en nog na 1600 heeft de hoofdweg over de Vuursche de zuidwestzijde van de heuvel gevolgd, wat de slinger op de kaarten uit die tijd verklaart (afb. 2).(7) Later stak de Heere Wech (o.a. F. de Wit 1685, afb. 3) door naar de Goyer Schans bij het huidige restaurant Groot Kievitsdal. Deze weg liep ongeveer vanaf de hoek van het hek van paleis Soestdijk schuin door de heide – nu bos – tot de tegenwoordige kruising Zevenlindenweg en Domlaan met de Hilversumse Straatweg. Vandaar ging hij ongeveer langs deze straatweg met een slinger vlak voor het Zouthuisje langs, om vervolgens hetzij via de Oude Amersfoortseweg naar Hilversum of over de heide langs het Laarder Wasmeer en via Bussum (Heere wech volgens kaart van Colom) naar Naarden te gaan. Deze weg is na de verbouwing van de vesting Naarden en het sluiten van de Turfpoort omstreeks 1685 in verval geraakt, waarna de postroute zich verlegde over het Sint Janskerkhof en het Bluk om uit te komen bij de herberg bij Groeneveld, nu restaurant Greenfield te Baarn.
Hornhovius gaf vanouds al een alternatieve route op, die langs Drakenburg doorstak en via het Sint Janskerkhof, vermoedelijk een met de Zandheuvelweg te vergelijken route. Pas met de aanleg van de Grote Allee (Amsterdamse Straatweg) in het verlengde van de Soestdijk in 1765 door de Oranje-Nassaus was er voor het eerst sprake van een fatsoenlijke rechtstreekse verbinding tussen Soestdijk en het logement bij Groeneveld. Daarvoor was de gangbare route bekend als de Weg door ‘t Groenewoud (voorloper van de Domlaan bij Buitenzorg), die wel op 17e-eeuwse kaarten is te herkennen en aansluit bij de eerder genoemde kruising met de Hilversumse Straatweg. Vanaf de oostkant van de Eem was er aansluiting op dit netwerk van wegen via de brug over de Eem en door de kern van Baarn.
Wegen door Eemnes
Volgens de kaarten van rond 1600 (afb. 2) liep er een route via Eemnes en Laren. Opvallend is dat zij de hele dijk door Eemnes als hoofdweg markeren om uit te komen op de Gooise Weg naar Huizen. Uit documenten, zoals notariële akten met betrekking tot grondverkopen in Eemnes, blijkt dat de neerweg over de Wakkerendijk en Meentweg in de 17e eeuw ook heerweg werd genoemd, wat staat voor een belangrijke interlokale weg.(8) Er waren vanouds een aantal doorsteken door het Baarnsche Veen en vanaf de Wakkerendijk. Hornhovius (afb. 2) en anderen tonen alleen de Mijns Clemens Steeg (Biersteeg op afb. 3, nu nog restant als Heidelaan), Meene of Minne Steeg (Laarderweg) en langs de noordkant de Gooise Weg (De Huyser Wech op afb. 3, ten westen van de Wakkerendijk), die ook door Hessische voerlui gebruikt kunnen zijn. Er was in 18e eeuw ook een alternatieve postroute door Laren (Smeekweg) en verder over een nu verdwenen weg over de buitenplaats Eemlust te Eemnes, de Rijweg of Crommelin Steeg volgens een kaart van P. Ketelaar uit 1760.
Tekst: ©Jaap Groeneveld uit Eemnes
Noten (1) Dit artikel, dat in 3 delen wordt gepubliceerd, is een iets verkorte versie van het artikel in Baerne, 33(2009), nr.4, p. 23-32 (2) Sybren de Hoog, Eemland – beschrijving van een weerbarstige landstreek, Baarn 1978, p. 29. (3) Jaap Groeneveld, ‘Hoofdwegen in en rond Eemnes door de eeuwen heen’, in: Historische Kring Eemnes, 23 (2001), p. 141-155. Ook in Tussen Vecht en Eem, 19 (2001), p. 188-198. (4)J. Groeneveld, ‘De aanleg van de straatweg NaardenAmersfoort – Hoe in sneltreinvaart een weg werd gepland en aangelegd’, in: Tussen Vecht en Eem, 27 (2009) nr. 4. (5) L.A.J. Pieko, De passagie der Hessencarren – Over Hessen en Hessenwegen, Lochem 1993. (6) Utrechts Placaatboek, plakkaat ‘op het schouwen van Heere wegen’ uit 1537: ‘Dat men Heerwegen in desen Placate verstaan sal te zyn, die wegen, daar die koopman, of vreemde man te wagen van die een Stad tot d’ander, of van dat een groot Dorp tot het ander vaart.’ (7) Jaap Groeneveld, ‘Grensrelicten en oude wegen op De Vuursche – De kaart van Lucas Jz. Sinck uit 1619’, in: Tussen Vecht en Eem, 23 (2005), p. 26-38. (8) O.a. (a) Ordonantie m.b.t. onderhoud van de ‘neerweg’ (= lage weg) over de huidige Wakkerendijk, d.d. 20 april 1637 (AE-727-116); (b) Verkoop van grond langs de Wakkerendijk (AE, Hoog Gerecht Baarn). De neerweg was de weg die op het niveau liep van de huidige weg. Op de plek van het fietspad lag de hoge weg, de kop op de dijk, de eigenlijke zeewerende dijk, die omstreeks 1937 is afgegraven en die niet een echte weg was. Er is geen sprake van verschrijvingen, want de tekens voor h en n waren zeer verschillend. Het was ook volgens kaarten een belangrijke weg, een heerweg.
