Overleven en aanpassen in de natuur…
In De Gelderlander van 18 november (wild-plan-zet-wolven-uit-op-veluwe-als-middel-tegen-schade-door-zwijnen-en-herten) zag ik een zeer beknopte samenvatting van Wild ungulates as forest engineers van Juan Ignacio Ramirez Chiriboga. Het gaat hier om een proefschrift over de invloed van wilde hoefdieren op de Veluwe in de afgelopen decennia. Ramirez Chiriboga ‘ontdekte dat de negatieve effecten van wilde hoefdieren op de Veluwe op korte termijn beperkt zijn. Maar over een langere periode remmen de beesten de ontwikkeling van een bos af.
Zo eten herten en reeën laaghangende loofbladeren, waardoor ondergroei verdwijnt en loofbos verandert in droog naaldbos. Minder ondergroei betekent ook minder beschutting. En dat is weer nadelig voor knaagdieren’.
Gebrek aan ondergroei betekent gebrek aan beschutting – Foto: ©Yvonne Arentzen
Vraat- en veegsporen
Dat herten en reeën laaghangende bladeren eten zal ik zeker niet ontkennen. Qua grootte verschillen beide diersoorten nogal van elkaar en dat heeft gevolgen voor de hoogte waarop hun vraat effect heeft. Een ree blijft op alle vier de hoefjes staan tijdens het knabbelen, herten willen voor een sappig blaadje nog wel eens met de voorhoeven van de vloer en kunnen op behoorlijke hoogte nog bij takken en bladeren. Kortom, van laag tot hoog is de invloed van deze twee soorten planteneters goed merkbaar.
Voor en tijdens de roodwildbronst sneuvelt er nogal eens een boom(pje) – Foto: ©Anja Arentzen
Ik zou hierbij willen opmerken, dat beide diersoorten (loof)bomen ook nog voor een ander doel gebruiken en daardoor beschadigen. Mannelijke herten en reeën hebben een gewei en zodra dat volgroeid is, gaan ze de bast er vanaf vegen – en ja, voor dat vegen gebruiken ze dus bomen. Dat het er bij dat vegen weinig subtiel aan toegaat, heeft hert Hubertus al verschillende jaren laten zien.
De heren hert en ree zetten hun gewei ook nog voor iets anders in. Herten reageren zich tijdens de bronst af op allerlei bomen en daarbij sneuvelen minimaal ook de nodige takken.
Geursignalen
Reebokken hebben een eigen territorium, dat ze afbakenen; en dat doen ze onder meer door hun voorhoofd inclusief gewei tegen een stammetje te wrijven, waardoor geursignalen uit de voorhoofdsklieren op het te grazen genomen boompje worden afgezet. Dat hierbij ook takken en twijgen het loodje leggen spreekt eigenlijk vanzelf.
Al heel wat jaren zijn terreineigenaren en -beheerders op de Veluwe bezig het bos klimaatbestendig te maken.
Dat betekent: exoten en grootschalige dennenakkers eruit, loofbomen erin. Laat nou net die dekselse herten en reeën die plannen in de wielen rijden; zij gaan een voorspoedige groei van het nieuwe loofhout tegen, vooral wanneer ze in grote groepen op een vrij beperkte oppervlakte (moeten) leven. Vinden ze niet genoeg voedsel aan de boompjes, schakelen ze over op struikgewas. Het loofbos wordt er lelijk kaal en doorzichtig door. De ontwikkeling ervan loopt niet in de pas met wat er eigenlijk mogelijk is. Nog een feit: al dat geknabbel aan en gevreet van blaadjes helpt laag loofhout (grotendeels) om zeep – en daar hebben kleinere dieren last van; waar vinden bijvoorbeeld de muizen nog een veilig heenkomen voor de vos?
De inwerking van geknabbel en vraat – Foto: ©Yvonne Arentzen
Klimaatverandering
Maar… wanneer naaldhout verdwijnt en loofhout verschijnt – en door en in hapgrage mondjes verdwijnt – vraag ik me af: hoe is het mogelijk dat loofbos verandert in droog naaldbos? Hebben de zaden van naaldhout grotere kiemkracht dan die van loofhout? Of ligt de oorzaak in de hogere voedselrijkdom van de bodem als gevolg van de klimaatverandering (hogere temperaturen en uitdroging van natte bodems)? Maar dan nog: edelherten snoeien niet alleen loof-, maar ook naaldhout zoals jonge vliegdennen. Aan grote vliegdennen die zich hebben weten te handhaven is dat te zien aan het ontbreken van reeksen takkenetages vanaf de bodem tot een heel stuk hoger en aan grillige boomkruinen (wanneer herten ooit de topscheut hebben aan- of weggevreten). Overigens worden bomen niet alleen door hoefdieren beknaagd; muizen weten ook van wanten (met een loep zijn hun knaagsporen te onderscheiden van die van hoefdieren; ze hebben als het ware muizentandbrede kartelrandjes).
Nog een heikel punt
Waardoor wordt bos droog? Komt dat geheel en al voor rekening van de herten en reeën? In mijn ogen zeer zeker niet. Door de klimaatverandering verandert de kringloop van het water. Stijgt de temperatuur, dan neemt de verdamping van water toe. Planten en bomen doen er alles aan om zelf niet te uit te drogen; ze onttrekken water aan de bodem en… verdampen daar weer een deel van. Kunnen ze het tempo door extreme droogte niet bijhouden of kunnen ze niet verder besparen op hun eigen waterverbruik, dan gebeurt er iets wat in de snoeihete zomer van 2018 maar al te duidelijk werd en in 2019 zichtbaar bleef. De waterkringloop raakt uit het lood: vennen vallen droog, planten en boomtoppen verdorren of ‘verbranden’ zelfs deels.
Voorjaar 2019 waren verbrande boomtoppen en minder blad aan de bomen zichtbare gevolgen van de gortdroge zomer van 2018 – Foto: ©Yvonne Arentzen
Extremen
Dat een en ander gevolgen heeft voor de grondwaterstand moge duidelijk zijn; door onttrekking van water daalt het grondwaterpeil. Vegetatie die het moet hebben van water tot vrij kort onder het aardoppervlak heeft het zwaar te verduren in tijden van (langdurige) droogte, naaldbomen met hun tot grote(re) diepte reikende wortels hebben het makkelijker. Door de klimaatverandering nemen extremen toe: hier en daar valt een plensbui, verderop blijft het droog. De overheersende windrichting zal hoogstwaarschijnlijk een duchtig woordje gaan meespreken. Wanneer de wind ’s winters voornamelijk uit het westen (dus van zee) komt, wordt er meer vocht aangevoerd.
Dit vertaalt zich in zachtere en nattere wintermaanden dan we gewend waren. ’s Zomers gaat naar verwachting de koers precies andersom: oostenwind die van over land warme en droge lucht aanvoert. De trend die uit berekeningen van klimaatmodellen naar voren komt is: ’s winters (vaker) wateroverlast en ’s zomers (vaker) droogte – en (extreme) droogte kan dus het einde betekenen van loofbomen.
‘s Winters vaker wateroverlast – Foto: ©Yvonne Arentzen
Chemische processen
Laten we echter niet uit het oog verliezen, dat klimaatveranderingen op aarde al miljoenen jaren ‘aan de orde van de dag’ zijn. Het leven zoals we dat nu kennen kon pas ontstaan, doordat er dankzij fotosynthese – licht dat plantenblad bereikt zorgt voor chemische processen die andere chemische processen in gang zetten – zuurstof beschikbaar kwam en er een ozonlaag ontstond die uiteindelijk dik genoeg was om uv-straling flink tegen te houden, waardoor organismen niet langer gebonden waren aan een leven in zeewater, maar ook op land een plekje konden ‘veroveren’.
Met horten en stoten (onder andere de afwisseling tussen ijstijden en perioden van opwarming) kon dit leven op land zich stukje bij beetje uitbreiden en aanpassen aan de op dat ‘ogenblik’ heersende omstandigheden.
Klimaat is niet statisch, maar altijd aan veranderingen onderhevig. Om te kunnen overleven, zal alles in de natuur zich hieraan aan moeten passen. De planten- en diersoorten die dat niet kunnen, zullen het loodje leggen – naar menselijke maatstaven een meedogenloze realiteit…
Na dit ‘uitstapje’ terug naar de edelherten en de reeën. Zijn zij als enige verantwoordelijk voor verdroging van het bos en de vorming van naaldbos? Nee!
Lees ook: Bosbeheer door wilde hoefdieren – Deel 2
